Van nature maken primaten elkaar niet af

In de natuur wordt het doden van soortgenoten vaker voorkomen dan niet. Door het gebruik van dominante of juist onderdanige signalen zijn individuen er al snel uit wie de sterkste is, zodat het onnodig is om bloed te vergieten. In niet-menselijke primaten komen moord en doodslag daardoor zeer zelden voor. Áls het al voorkomt, dan gaat het in de meeste gevallen om het doden van een zuigeling (daar zijn evolutionaire verklaringen voor). In de gevallen waarin toch een volwassen individu om komt, dan is er meestal niet één moordenaar, maar meerdere. Een groepje mannen dat doelgericht samenwerkt om het mannelijke slachtoffer zoveel mogelijk te pijnigen en de smeekbedes van het slachtoffer negeert. Ze lijken in koelen bloede te handelen. Bij chimpansees is deze marteldood al meerdere malen gerapporteerd, al wil ik benadrukken dat dit dus een zeldzaam fenomeen is.

Recentelijk is er voor het eerst een moord gerapporteerd bij de Borneose orang-oetan, een van de meest vredelievende primaatsoorten. Echter, hier was iets heel anders aan de hand. Ten eerste was het slachtoffer een vrouw en geen baby of volwassen man. Ten tweede was de dader een vrouw. Beide vrouwen werden bijgestaan door een man. Je zou bijna denken dat we hier te maken hebben met een aflevering van Flikken, ware het niet dat die vergelijking ongepast is omdat dit een échte moord betreft en verre van vermakelijk is.

Dit zijn de betrokkenen, de twee daders en het slachtoffer:

Het is juli 2014 en we zijn in het Indonesische deel van Borneo. Sinds de dood van haar twee-jarige kind twee maanden geleden, wordt de jong volwassen vrouw Kondor gezien met verschillende mannen. De laatste week is Ekko de gelukkige, een man van 25 die hard aan de weg aan het timmeren is en dominante kenmerken (wangplaten) begint te vertonen. Als Ekko op vrouwenjacht is, dan bezoekt hij naast Kondor ook af en toe Sidony, een vrouw van 35 jaar oud en moeder van drie kinderen. Sidony is graag op zichzelf. Hoewel ze elkaar niet vaak zien, kennen Sidony en Kondor elkaar ook. Ze hebben in ieder geval twee keer met elkaar te maken gehad. Vijf jaar geleden bijvoorbeeld. Kondor was toen nog een puber, net als Sidony’s dochter. Kondor probeerde toen bij het meisje te komen, maar Sidony stak daar op agressieve wijze een stokje voor. Zoals elke puber gaf Kondor het niet snel op en haalde Sidony het bloed onder de nagels vandaan. Dan hebben we nog Guapo, een 35-jarige man en vader van twee kinderen. Geen van Sidony’s kinderen of Kondors overleden kind is van Ekko of Guapo.

Wat ging er door haar hoofd toen Kondor plotseling naar Sidony’s verblijf toe liep, op de voet gevolgd door Ekko? Toen de twee aankwamen op de plaats van bestemming gebeurde er in eerst instantie niets. Sidony en zoontje Sony maakten geen aanstalten om plaats te maken voor de twee bezoekers. Na tien minuten benaderde Ekko Sidony en inspecteerde haar geslachtsdelen om vervolgens voor haar neus met Kondor te gaan paren. Halverwege de daad bedacht Kondor zich en viel Sidony aan. Vrijwel meteen schoot Ekko Kondor te hulp. Gedurende ruim een half uur wisselden ze elkaar af in het te lijf gaan van Sidony. Sidony probeerde Sony te beschermen maar verzette zich nauwelijks. Als ze probeerde te vluchten werd ze tegengehouden door een van de twee aanvallers die op dat moment aan het toekijken was. Tot twee maal toe gingen ze haar samen, op een gecoordineerde manier te lijf. Guapo hoorde het luide gekrijs, joeg Ekko weg en paarde vervolgens met Sidony. Sidony was flink toegetakeld maar het lukte Guapo om verdere ernstige verwondingen te voorkomen. De volgende dagen beschermde hij haar tegen Kondor, die haar constant probeerde aan te vallen. Guapo was daarbij nooit agressief. Twee weken na de eerste aanval, vonden onderzoekers Sidony dood op de grond. Kondor werd in deze weken zwanger en is nu moeder van een gezond kind.

De gebeurtenis doet me denken aan een tragedie van een half jaar geleden in de Apenheul. De gebeurtnis is nog niet in detail gerapporteerd, maar wat bekend is, is dat een jonge vrouwelijke orang oetan achterna werd gezeten door twee oudere individuen die haar het water, en daarmee de dood injoegen. Was hier ook opzet in het spel?

Moord of niet, een belangrijkere vraag is hoe het komt dat individuen die in zichzelf vredelievend zijn in sommige situaties –met alle gevolgen van dien-agressief worden? Het is mogelijk dat de leefomgeving een rol speelt. Terwijl orang-oetan mannen er graag op uit gaan, verhuizen orang-oetan vrouwen niet zo snel. Ze blijven liever binnen een gebied van ongeveer drie vierkante kilometer. Een klein dorp, maar dan wel héél dun-bevolkt: viereneenhalf individu per vierkante kilometer is al veel. Meer een verlaten eiland dus. De vrouwelijke familieleden zoeken elkaar soms op, maar moeten niets hebben van vrouwen die geen familie zijn. Ze komen de vreemde vrouwen toch af en toe tegen, want de eilandjes overlappen. In Indonesie is illegale houtkap een enorm probleem. Soms worden verschillende eilandjes in een keer weggevaagd en zie je vrouwtjes die stilletjes een plekje proberen te vinden tussen twee andere eilandjes in. Ondanks dat orang oetans niet territoriaal zijn, worden ze dan meestal toch weggejaagd door de vrouwen die daar wonen. Dit zorgt voor spanningen en zou mee hebben kunnen gespeeld in deze tragedies.

Het hier beschreven drama geeft ook te denken over de hoge mate van agressie in de mens en mogelijke effecten van diens leefomgeving. Onderzoek bij mensen heeft een relatie aangetoond tussen het aantal individuen op een bepaalde oppervlakte en agressie. Van nature maken primaten elkaar niet af. Mensen zijn primaten, maar toch is moord en doodslag bij de mens aan de orde van de dag. Tot nu toe is het niet duidelijk waarom de mens zoveel meer soortgenoten doodt dan andere primatensoorten. Ik verwacht dat vergelijkend onderzoek met onze naaste verwanten nuttige inzichten zal geven in de verschillen tussen mensen en andere primatensoorten en hopelijk ook aanwijzingen kan geven in hoe excessieve agressie, doodslag en moord voorkomen kunnen worden.

Bron: Marzec, A. M., Kunz, J. A., Falkner, S., Suci Utami Atmoko, S., Alavi, S. E., Moldawer, A. M. et al. (2016). The dark side of the red ape: male-mediated lethal female competition in Bornean orangutans. Behavioral Ecology and Sociobiology. (doi:10.​1007/​s00265-015-2053-3)