Hoe speciaal is de mens?

Deze vraag houdt velen bezig. De mens reist naar de maan, spreekt, loopt op twee benen, werkt samen met onbekenden en voedt kinderen op in een gezellige gezinnetje. Geweldig! Maar wat we graag vergeten: diezelfde mens is ook hebzuchtig en ontevreden, roddelt, moordt en martelt, soms binnen hetzelfde gezellige gezinnetje. De gevolgen van deze donkere kant zijn momenteel vele malen groter dan  vroeger, toen we als jagers en verzamelaars leefden. De verschillen tussen arm en rijk nemen toe. We eten ons ziek en roddelen krijgt een heel ander dimensie op social media. Stel,  je filmt je plasseks avontuurtje. Houd er dan rekening mee dat dit een jaar na dato nog eens opgerakeld wordt in een column. Wat moord betreft: tegenwoordig kan één malloot aan de andere kant van de oceaan met één druk op de knop de hele wereld vernietigen. De gevolgen van onze acties zijn lang niet altijd meer te overzien. Dat is speciaal. En levensgevaarlijk. […]

Wij definiëren onze soort graag als uniek. Daarnaast hebben we de neiging om te denken dat onze individuele levens speciaal en bijzonder zijn. Denigrerende referenties naar “Jan met de Pet”,” Jan en Alleman” en “Henk en Ingrid” worden met name gemaakt door mensen die zich van hen proberen te onderscheiden. Tegelijkertijd wil dat “Gewone Volk” niets van de genderneutrale wc’s of de veganistische eetcultuur van de elite weten, maar dat terzijde. In de westerse denkwereld zien wij onszelf graag als individuen die toch op tenminste één bepaalde eigenschap behoren uit te blinken. Selfies op de meest exotische plekken en in de meest extravagante poses getuigen van een overdreven streven naar uniciteit. Dat is trouwens niet iets uniek menselijks, apen kunnen dat ook, zo getuigde een selfie van een zwarte makaak een aantal jaar geleden. Maar de mens slaat door. Het risico voor lief nemend klimmen we op die hoge, glibberige rots en maken een serie selfies vanuit verschillende hoeken. De ene keer met de lippen getuit, de andere keer met een gezichtsexpressie alsof we van de rotsrand glippen. Online is het makkelijker om onszelf beter voor te doen. Met een beetje geluk raken we overtuigd van onze leukheid en kan ons ego weer tot rust komen. Heel even maar, want de controverse zit hem in het feit dat iedereen dezelfde idealen nastreeft en uniek wil zijn in dezelfde dingen. Gevolg: daardoor overtreffen we elkaar in razend tempo.

Wat maakt een mens bijzonder? Op het moment dat ik dit schrijf bevind ik mij voor een samenwerking in het psychiatrisch ziekenhuis in Muenster. Er zijn hier een heleboel bijzondere mensen. Bijvoorbeeld die jonge man met zijn gitaar. In de mooie, zonnige tuin met prunusbomen in volle bloei, speelt hij sombere liederen. De zon zal hij waarschijnlijk nooit écht zien. De bloemen ook niet. Of die uitgemergelde vrouw met tatoeages en bekraste armen. Zij zit naast een oudere vrouw, waarschijnlijk haar moeder, op een bankje van de zon te genieten; een glimlach op haar gezicht. Wie weet is er voor haar hoop. De mens wil graag bijzonder zijn maar paradoxaal genoeg worden écht bijzondere mensen –  zij die anders zijn –  randfiguren, misfits, outcasts. Ze passen niet in onze maatschappij en verhuizen naar een inrichting of belanden op straat. Vanuit evolutionair perspectief gezien hebben juist de weirdo’s invloed gehad op verandering. Neem een toekomstig scenario. Een genetische mutatie pakt positief uit en resulteert in een grotere kans op gezond nageslacht. Deze mutatie verspreidt zich over de populatie. Voilà: Darwin in een notendop. Een ander voorbeeld. Een psychiatrische ziekte zoals depressie lijkt op het eerste gezicht  nadelig. Fout! Ook een depressie heeft evolutionaire voordelen, zo leerde ik uit Annemie Ploeger’s college. Een van de kenmerken is bijvoorbeeld een gebrek aan energie waardoor sommige mensen  weken in bed blijven liggen. De kans dat je dan iets vreselijks buiten de deur overkomt, valt te verwaarlozen.

Terug naar de vraag “hoe speciaal is de mens”? Het aantal mensen op de wereld neemt toe. Er zijn er nu 7,6 miljard. Een overdonderend aantal. Het zegt me niets.  Neemt door die toename het aantal bijzondere mensen toe, of juist af? Als we de geest van één mens in een fles, of beter, in een computer, op konden slaan, welke geest zou dan gekozen moeten worden? De vraag is WIE er bijzonder genoeg is om voor altijd te bewaren en in een museum tentoon te stellen. Bezoekers kunnen hier in verbinding worden gebracht met deze geest en ervaren hoe het is om echt bijzonder te zijn.  Als je het mij zou vragen dan zou ik me graag willen verplaatsen in de geest van een persoon van een van de andere menssoorten. In die van een Neanderthaler, bijvoorbeeld. Van jongs af aan heb ik me  afgevraagd hoe het zou zijn om een Neanderthaler te zijn en wat ik van die ervaring zou kunnen leren. Gelukkig hebben we naaste verwanten die nog wel in leven zijn: de mensapen. Vraagt de bonobo zich af hoe speciaal hij is? Wat gaat er om in het hoofd van een aap? Tot het moment dat we gedachten en gevoelens met computers uit kunnen lezen zullen we nooit exact weten wat er omgaat in het hoofd van een ander, mens of aap.  Op verschillende manieren kunnen we dit proberen te benaderen, maar de complete ervaring krijgen we niet. Erover nadenken en een poging wagen kan en gebeurt gelukkig ook. Het debat tussen Michael Tomasello en Frans de Waal geeft in dit opzicht veel stof tot nadenken. Waar de eerste allerlei verschillen ziet tussen mens en aap, ziet de laatste vooral overeenkomsten. De hamvraag:  is datgene waarin we verschillen fundamenteel anders, of in de basis hetzelfde en slechts kwantitatief onderscheidend?

Ongeacht de onderwerpen die in dit debat de revue passeren, dienen we te trachten zowel de overeenkomsten als verschillen te verklaren in het gedrag van mens en aap.  Het valt mij op dat een derde, cruciale component in deze verhitte discussie over het hoofd wordt gezien. Verschillen kunnen namelijk drie gezichten hebben. Ten eerste zijn er de verschillen waar het in dit debat voornamelijk om draait: De mens kan iets wat de aap niet kan. De Waal toont aan dat we ons hebben vergist, en de aap een specifieke ding wel degelijk kan. Teleurgesteld gaat Tomasello verder op zoek naar iets wat de aap níet kan. Andersom zijn er ook verschillen. De aap kan iets wat de mens niet kan. Het bekendste voorbeeld is de beroemde numerieke geheugen-taak van Tetsuro Matsuzawa. Chimpansees slaan met één blik op het computerbeeldscherm een serie getallen op en herinneren zich de locatie van deze getallen als de getallen allang van het scherm verdwenen zijn. Mensen kunnen dat zelfs bij benadering niet, hoe hard ze het ook proberen. Een derde categorie verschillen vind ik het interessantst:  als mensen en apen eenzelfde soort gedrag laten zien, maar bij wijze van spreken een net iets ander dialect spreken. In mijn eigen onderzoek met bonobo’s heb ik aangetoond dat de aandacht van bonobo’s precies zoals bij mensen direct gegrepen wordt door de emoties van soortgenoten. Op een computerscherm liet ik verschillende foto’s zien van emotionele of juist neutrale situaties. Ik toonde deze foto’s altijd in paren: een emotionele naast een neutrale en keek dan naar welke van deze twee de aandacht onmiddellijk toe ging. Wat bleek? Waar de aandacht van de mens uitging naar geweld, werd de bonobo aangetrokken door liefde.

Hoe uniek is de mens? Slechts door onze kennis over de uniciteit van andere soorten – bijvoorbeeld apen –  te vergroten,  zetten we een stap in de richting van het antwoord op deze vraag. Zoals elke evolutionair psycholoog zal beamen, is evolutie niet het equivalent van vooruitgang. In de loop der evolutie is de mens een hoop kwijt geraakt. Er zijn concessies gedaan als reactie op veranderingen in de omgeving. Ook die concessies bepalen ons mens-zijn. Laten we onszelf meer openstellen voor die tegemoetkomingen en niet alleen focussen op het mens-eigene. We kunnen ons eveneens afvragen wat onze naaste verwanten uniek maakt. Wie weet kunnen we er iets van leren.

***

Deze column zal ik komende donderdag 26 april voordragen in Spui25 ter gelegenheid van de presentatie van het nieuwe boek van Annemie Ploeger met de titel “de evolutie van een kind”.