Politieke greep op de universiteit – een vinger, een hand, een wurggreep

Gisteren deelde het college van bestuur van de Universiteit Leiden ons mee dat de internationale bachelor psychologie in Leiden op de schop gaat. We zijn niet de enigen, op de andere Randstad-universiteiten gebeurt hetzelfde. Niet vanwege inhoudelijke gebreken, slechte resultaten of gebrek aan animo – integendeel. De opleiding is populair, trekt wereldwijd gemotiveerde studenten aan en sluit naadloos aan bij de internationale aard van de wetenschap. Maar Den Haag wil het Nederlandser, Nederlandstaliger en Nationalistischer. De colleges van deze universiteiten hopen met deze move de gehekelde Wet Internationalisering in Balans (WIB) van tafel te krijgen. De maatregel is onderdeel van een bredere, sluipende beweging: de politiek krijgt steeds meer grip op universiteiten. En dat zou iedereen, binnen én buiten de academische wereld, zorgen moeten baren. Want wie bepaalt er straks nog wat wetenschap is, hoe we onderwijs geven, en wie welkom is in onze collegezalen?

De kracht van de academie ligt in haar onafhankelijkheid – in het vermogen om kritisch te denken, te bevragen, te onderzoeken zonder vooraf opgelegd ideologisch kader. Maar die ruimte wordt kleiner. De recente beslissing om Engelstalige opleidingen terug te dringen, is slechts een symptoom. Er wordt al langer gemorreld aan de autonomie van universiteiten. Financiering wordt afhankelijk gemaakt van politieke prioriteiten. Diversiteitsbeleid ligt ook in Nederland onder vuur. Onderzoeksthema’s moeten “maatschappelijk relevant” zijn – lees: politiek wenselijk. Wat vandaag nog als vrije keuze wordt gepresenteerd, kan morgen dwingend beleid zijn.

Dat Albert Einstein ooit in Leiden doceerde, vervult velen met trots. Hij zou zich in het huidige klimaat waarschijnlijk moeten verantwoorden: “Waarom geeft u college in het Duits?” Of erger nog: hij zou de deur niet eens binnenkomen. Want internationale wetenschappers zijn, als je Den Haag mag geloven, vooral een probleem. Ze kosten te veel. Ze nemen plekken in. Ze verwateren “onze cultuur”. Maar wetenschap ís internationaal. De voertaal van bijna elk academisch vakgebied, is al jaren het Engels. Kennisontwikkeling stopt niet bij de landsgrens. Onderzoekers publiceren in internationale tijdschriften, nemen deel aan mondiale netwerken, wisselen ideeën uit met collega’s wereldwijd. Door Engelstalig onderwijs aan te bieden, maken we deel uit van die gemeenschap. En geven we studenten de tools om daaraan mee te doen.

Wie vandaag applaudisseert voor het terugdraaien van Engelstalige opleidingen, moet zich afvragen: waar stopt dit? Wat als het kabinet besluit dat “kritische denkers” te veel ruimte krijgen? Wat als diversiteit niet langer als waarde, maar als bedreiging wordt gezien? Wat als Den Haag, net als in sommige andere landen, gaat bepalen welke boeken nog gelezen mogen worden? Welke theorieën nog onderwezen mogen worden? Wetenschap heeft altijd een haat-liefdeverhouding gehad met macht. Juist daarom is het zo belangrijk dat universiteiten niet buigen voor de waan van de dag. In plaats daarvan zouden ze hun rug recht moeten houden en opkomen voor de waarden die ten grondslag liggen aan de academie: onafhankelijkheid, vrijheid van denken, openheid, internationale samenwerking. Het raakt mij persoonlijk dat dit nu gebeurt binnen mijn eigen vakgebied. Psychologie is bij uitstek een vak dat je niet los kunt zien van de bredere samenleving. We onderzoeken menselijk gedrag, cognitieve processen, groepsdynamiek – ook de mechanismen achter uitsluiting, polarisatie en macht.

Hoe wrang, dat uitgerekend dit vakgebied nu wordt onderworpen aan een top-down, politiek gemotiveerde koerswijziging! Dat Den Haag dicteert hoe wij ons mooie vak moeten onderwijzen, is een principiële inbreuk. De beslissing om Engelstalig onderwijs te beperken, is een symbool van iets veel groters: de bereidheid van de politiek om tot diep in de kern van het universitair onderwijs door te dringen. Leiden Universiteit, opgericht in 1575, draagt als motto Praesidium Libertatis – bolwerk van vrijheid. Dat is geen loze kreet. Het is een belofte. Een verantwoordelijkheid. Door de eeuwen heen heeft Leiden onderdak geboden aan vrijdenkers, vluchtelingen, vernieuwers. Van Spinoza tot Einstein. Van internationale studenten tot gevluchte academici. Als we nu besluiten om ons aan te passen aan een politieke agenda die academische vrijheid ondermijnt, dan verloochenen we die geschiedenis. Dan zetten we de deur open naar meer bemoeienis, meer controle, meer uniformiteit. Dan geven we de politiek niet alleen een vinger, maar uiteindelijk de hele hand.