De emotie achter macht

De mannen leunen naar voren, de ellebogen rustend op de bovenbenen, de knieën uit elkaar met de handen ertussen, alsof ze iets verborgen proberen te houden. De rechterman met de blonde haren laat een zogenoemde ‘lip press’ zien, een gezichtsexpressie die ik ook vaak zie bij chimpanseemannen. Deze mensenman begint een monoloog waarbij hij veelvuldig met zijn vinger zwaait en de man met de bruine haren nauwelijks aan kijkt. Deze laatste houdt zich met zichtbare moeite in: de wenkbrauwen gefronst en de mondhoeken naar beneden schuifelt hij onrustig op zijn stoel heen en weer. Hij geeft de man rechts wat papierwerk, waar met strenge blik doorheen gebladerd wordt. De spanning loopt op. Als je de personen niet onmiddellijk zou herkennen, dan zou je denken dat ik hier een scène beschrijf waarin een vader zijn kind berispt nadat het is thuis gekomen met een slecht rapport. De papieren blijken foto’s van uitgehongerde en mishandelde Oekraïense gevangenen. Het gesprek tussen Trump en Zelensky eindigt in een schreeuw-competitie.

Macht is de mens niet onbekend. We streven ernaar, omarmen en koesteren haar en laten haar niet meer los. Macht stelt ons in staat om doelen te bereiken, de richting te bepalen die we willen inslaan, gehoord te worden en anderen te helpen. Maar er is een keerzijde, want macht kan misbruikt worden om anderen te controleren of te manipuleren of om de eigen positie te verbeteren zonder dat anderen daar beter van worden. Onlangs vroeg ik mijn studenten wat zij associëren met macht. “foute leiders”, “corruptie”, “ongelijkheid” en “seksueel grensoverschrijdend gedrag” waren veel gehoorde antwoorden. Waar komt onze machtszucht vandaan?

Er zijn diverse directe oorzaken te benoemen. Zo zijn er psychologische behoeften die van persoon tot persoon verschillen: de wens om controle te hebben, erkenning te krijgen of het gevoel van veiligheid en zekerheid te vergroten. Ook het verlangen om invloed uit te oefenen op anderen, sociale status te verkrijgen of groepsdynamieken te sturen hangt samen met persoonlijkheid. Deze wordt gevoed door biologische factoren (denk genen, testosteron), die dominant gedrag in de hand werken. Ook de sociale en culturele context waarin iemand zich bevindt, zoals de concurrentie om (schaarse) middelen in een specifieke situatie heeft een direct effect op macht. Al dit soort verklaringen noemen we ‘proximate’ factoren, directe verbanden die spelen in het hier en nu.

Maar een volledig antwoord op de vraag waar onze drang naar macht vandaan komt vraagt om een diepere analyse van de ‘ultimate’ factoren. Onze evolutie heeft ons gevormd tot een diersoort met sociale hiërarchie en leiderschap, een structuur die we delen met onze naaste verwanten, chimpansees en bonobo’s. In groepen biedt hiërarchie stabiliteit en vermindert het conflicten, omdat duidelijk is wie beslissingen neemt en toegang heeft tot bronnen. Bij chimpansees domineert een alfa-mannetje dat zijn positie behoudt door kracht, bondgenootschappen en soms agressie. Bonobo’s daarentegen hebben een meer vreedzame samenleving waarin vrouwelijke allianties en sociale verbindingen de groepsdynamiek sturen. Volgens gegevens van UN Women zijn er momenteel 21 landen met een vrouw als staatshoofd of regeringsleider, terwijl 119 landen nog nooit een vrouwelijke leider hebben gehad.

Kunnen vrouwelijke leiders een rol spelen in het verkleinen van de kans op het welbekende corrumperen van macht? De Varieties of Democracy Database is een omvangrijke dataset die gedetailleerde informatie biedt over de democratische status van landen over meer dan 200 jaar. Een recent onderzoek dat gebruik maakte van deze data laat een sterk verband zien tussen

vrouwelijke politieke leiders en vrede. Een vrouwelijke leider is absoluut geen garantie voor vrede, maar als we naar de cijfers kijken, dan is er duidelijk bewijs dat vrouwen vaker de voorkeur geven aan diplomatieke en vreedzame oplossingen. Samenlevingen waarin vrouwen een grotere rol spelen in besluitvorming lijken minder geneigd tot conflict.

We zijn een hiërarchische soort en zijn onszelf voortdurend met anderen aan het vergelijken. We maken ons druk over of we evenveel krijgen als anderen en willen het liefst méér dan zij. Zo stellen we onze plek in de pikorde veilig. Als onze evolutionaire drijfveren ten botsing komen met de realiteit, ontstaat er een conflict. Meestal is het zo dat er achter sociaal gedrag emotie verborgen zit. Hoewel vaak onzichtbaar, is het essentieel om dat boven water te krijgen. Trump is een bange aap, eigenlijk een te groot compliment voor de blonde man.

Referenties

NOS (1maart 2025). Bezoek Zelensky aan Trump voortijdig afgebroken na ruzie in Oval Office. https://nos.nl/collectie/13985/artikel/2557714-trump-moet-meer-achter-oekraine-staan-zegt-zelensky-na-aanvaring-in-oval-office

Kret, M. E. (2022). Tussen glimlach en grimas: Uitingen van emoties bij mens en dier. Uitgeverij Atlas Contact.

Dahlum, S., & Wig, T. (2020). Peace above the glass ceiling: The historical relationship between female political empowerment and civil conflict. International Studies Quarterly, 64(4), 879-893.

Bio

Mariska Kret is hoogleraar cognitieve psychologie aan de Universiteit Leiden en schreef een boek over uitingen van emotie in mens en dier.