email
mariskakret.com
|
Professor at Leiden University
email
linkedin

Chimpansees herkennen elkaars billen zoals mensen gezichten herkennen

Voor alle dieren die in groepen leven, zoals bijvoorbeeld de mens en chimpansee, is de herkenning van individuele soortgenoten enorm belangrijk voor het sociaal functioneren en het overleven van de groep en haar individuen. Mensen en veel andere primaten hebben dan ook gebieden in de hersenen die zich hier specifiek mee bezig houden: wie is wie. Mensen herkennen elkaar aan zowel het gezicht als aan het lichaam. Elke dag zien we tientallen gezichten en lichamen voorbij komen en het is dan ook niet zo verwonderlijk dat mensen erg goed zijn in het herkennen van elkaar. Dit vertaalt zich naar een beroemd effect in de cognitieve psychologie, het zogenoemde ‘inversion effect’, oftewel, ‘omkeer-effect’ (Yin, 1969). Als mensen een object dat afgebeeld is op een foto moeten herkennen, bijvoorbeeld een kopje of een huis, dan gaat dat net zo goed als dit object rechtop staat afgebeeld, of ondersteboven wordt getoond. Echter, in het geval van een menselijk gezicht of lichaam dat rechtop staat, gaat dit razendsnel. Op zijn kop gaat het net zo langzaam als bij het huis of het kopje. We zien gezichten en lichamen zo vaak en altijd rechtop, dat onze hersenen een short-cut hebben gekregen waardoor deze categorieën efficiënt worden verwerkt, maar dan wel rechtop. Worden gezichten en lichamen op z’n kop getoond, dan gaat de verwerking via de normale, langzamere object-route. Het effect is ook aangetoond in sommige chimpansees, maar wordt niet altijd gevonden en het zou kunnen dat het effect bij hen minder sterk is dan in mensen. De meeste eerdere studies naar het omkeer-effect hebben foto’s van gezichten gebruikt. Er zijn een handjevol studies die het effect hebben onderzocht bij lichamen en lichaamsdelen. Ze hebben echter het meest voor de hand liggende lichaamsdeel laten liggen: het achterwerk.

Wat is er zo interessant aan het achterwerk? Frans de Waal heeft laten zien dat chimpansees elkaar heel goed kunnen herkennen aan het achterwerk. Bij veel vrouwelijke, niet-menselijke primaten zwelt het gedeelte rond de anus en vagina maandelijks op als een ballon en kleurt roze. Bij mensenvrouwen is dat godzijdank niet meer zo. Toch zijn we niet alles kwijt geraakt in de loop der evolutie. Sterker nog, er is van alles bij gekomen: vet op de billen en permanente, relatief grote borsten, die eigenlijk best op billen lijken. Bij sommige apen is die gelijkenis nog sterker, zoals te zien is op de foto’s hieronder.

 

genital-in-face
De theorieën over het hoe en waarom van mensen borsten en het verlies van de maandelijkse ano-genitale zwelling lopen uiteen maar de veranderingen zouden niet in de weg zitten en goed zichtbaar zijn bij het rechtop lopen en de vetreserves zouden handig zijn voor het kunnen overleven in de onstuimige savanne. Bovendien heeft het verbergen van de vruchtbare periode het voordeel voor vrouwen dat ze altijd aantrekkelijk zijn voor mannen en mannen dus langer aan zich kunnen binden waardoor stelletjes kunnen ontstaan. Hoe het ook zij, tot nu toe was niet bekend hoe mensen en chimpansees achterwerken verwerken. Ik zal hieronder eerst uitleggen waarom deze kennis ons veel kan leren over gezichten en hoe die verwerkt worden.

De vrouwelijke apenkont is uniek in zijn soort en zwelt op tot een mooie, gladde, glanzende, roze ballon die van heinde en verre te zien is en de interesse van mannen trekt, maar ook van concurrerende vrouwen. In het mensengezicht en vooral in dat van vrouwen vallen de lippen op, die in vergelijking met chimpansees veel dikker en roder van kleur zijn, wat vaak nog verder geaccentueerd wordt door het gebruik van lippenstift. Gezichten en achterwerken hebben nog meer overeenkomsten. Zo hebben ze allebei een duidelijke structuur, zijn veelal haarloos, hebben een symmetrische vorm en vallen op in de omgeving. Ook bevatten ze informatie over identiteit, aantrekkelijkheid en gezondheid, allemaal belangrijk voor succesvolle reproductie.

 

fig2-inversion-blog

Het is niet zonder reden dat nu juist het gezicht en het achterwerk van primaten haarloos is waardoor het vel en de kleur daarvan goed zichtbaar is. Het oog van primaten is namelijk perfect afgesteld op het onderscheiden van de kleur rood. Zo zijn niet alleen uitingen van emotie zoals het openen van de mond bij lachen of het rood kleuren van de wangen bij boos- of verlegenheid zichtbaarder, maar wordt ook seksuele opwinding sneller opgemerkt. In die zin zijn mensen in de loop der evolutie dus steeds transparanter geworden omdat ze veel lichaamshaar zijn kwijtgeraakt.

Wellicht kijkt u na het lezen van dit alles heel anders naar gezichten. Hoe dan ook, ik hoop dat u het met mij eens bent dat gezichten en achterwerken meer overeenkomsten hebben dan welk ander lichaamsdeel dan ook en dat het dus interessant is om i) te onderzoeken of ze op eenzelfde manier verwerkt worden door de hersenen en ii) of dat verschilt tussen mensen en chimpansees. Samen met mijn collega Masaki Tomonaga zocht ik dit uit. Omdat het vrouwelijke achterwerk van chimpansees zo’n duidelijke directe signaalfunctie heeft en er zo veel naar wordt gekeken, verwachtten we dat chimpansees het eerder genoemde omkeer-effect vooral zouden vertonen bij achterwerken. Bij mensen verwachtten we een omkeer-effect bij gezichten en twijfelden we over een omkeer-effect bij achterwerken omdat die niet meer zo’n sterke signaal-functie hebben als bij chimpansees het geval is. Tenslotte verwachtten we dat kleur er toe zou doen en dat de omkeer-effecten sterker waren wanneer de afbeeldingen van gezichten en achterwerken in kleur werden getoond dan in zwart-wit.

fig3-inversion-blog
De resultaten van de studie lieten inderdaad zien dat mensen sneller zijn in het herkennen van gezichten die rechtop staan in plaats van op zijn kop. Dit effect was zo sterk dat het ook nog steeds aanwezig was als de foto’s in zwart wit werden getoond. Er was geen omkeer-effect voor achterwerken. Bij chimpansees vonden we een omkeer-effect bij de verwerking van achterwerken, echter alleen wanneer deze in kleur werden afgebeeld.

Voor chimpansees heeft het achterwerk een enorm belangrijke signaal functie en het is niet alleen belangrijk dit lichaamsdeel snel op te merken in de omgeving, maar het is ook belangrijk om meteen te weten wie het toebehoort, voor de sociale orde en het voorkomen van incest bijvoorbeeld. De zwelling en het roder worden van de ano-genitale zone zijn inherent aan elkaar verbonden en lijken elkaar te versterken. Het is dan ook niet heel verwonderlijk dat een grijze zwelling niet meer zo veel doet en door chimpansees op eenzelfde manier verwerkt wordt als bijvoorbeeld een voet.

Wat moeten we hier mee? In brede zin laat deze studie zien dat de toepassing van psychologische paradigmas en de bestudering van psychologische effecten inzicht kunnen geven in de evolutie van gedrag. Voor alle primatensoorten is het kunnen herkennen van soortgenoten essentieel om een goede partner uit te kiezen en voor gezond nageslacht te zorgen. Met dit werk hebben we Yin’s wereldberoemde studie bijna letterlijk op zijn gat gezet en werpen licht op de herkomst van het omkeer effect. Persoonsherkenning is mogelijk als gevolg van het rechtop lopen van onze soort verplaatst van achterwerk naar gezicht. In de loop der evolutie zijn bepaalde kenmerken van dit verloren achterwerk dus naar boven en naar voren verplaatst en is het gezicht de bron geworden van sociale en seksuele signalen waardoor onze soort erg gericht is op gezichten.

Latest news
Latest blog